تصوف در جنوب شرقی آسیاتصوف در جنوب‌شرقی آسیا، خصوصاً اندونزی و مالزی، با ظهور و گسترش اسلام در قرن هفتم/ سیزدهم در این منطقه، پیوند خورده است، و صوفیان در اسلامی شدن این حوزه، که گویا تا قرن نهم/ پانزدهم طول کشید، نقش مهمی داشته‌اند. فهرست مندرجات۲ - حمایت و مقابله حاکمان ۳ - مشهورترین نماینده قادریه ۴ - انتشار اندیشه وحدت ۵ - تاثیر صوفی مهم منطقه ۶ - اختلاف علما و صوفیان ۷ - صوفیان اصلاح‌طلب ۷.۱ - شیخ یوسف ۷.۲ - عبدالصمد پالیمبانی ۸ - شورش علیه استعمارگران ۹ - موجبات تضعیف تصوف ۱۰ - موفقیت تصوفِ منطبق با شریعت ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - تاریخ تصوفتاریخ تصوف در فرهنگ‌وتمدن آسیای جنوب‌شرقی، خصوصاً اندونزی و مالزی، با ظهور و گسترش اسلام در قرن هفتم/ سیزدهم در این منطقه، پیوند خورده است. به نظر پژوهشگران، صوفیان در اسلامی شدن این حوزه، که گویا تا قرن نهم/ پانزدهم طول کشید، نقش مهمی داشته‌اند. [۱]
مرل کالوین ریکلفس، تاریخ جدید اندونزی، ج۱، ص ۱۸ـ۱۹.
[۲]
سدروث، ج۱، ص ۲۶۵.
به عقیده آنان صوفیان پس از سقوط بغداد به دست مغولان، همراه با تجار و کشتیهای بازرگانی تعالیم اسلام را همراه با افکار صوفیانه به مالاکا (واقع در مالزی امروزی) آوردند. البته در اسناد این دوره، به‌طور مشخص از هیچیک از طریقتهای تصوف ذکری به میان نیامده است. [۳]
مرل کالوین ریکلفس، تاریخ جدید اندونزی، ج۱، ص ۱۸.
[۴]
سدروث، ج۱، ص ۲۶۵.
[۵]
لاپیدوس، ج۱، ص ۲۴۸ـ۲۴۹.
۲ - حمایت و مقابله حاکمانظاهراً در آغاز، حاکمان و قدرتمندان از صوفیان حمایت و برای توجیه قدرت و مشروعیت حکومت خود از تعالیم عرفانی ابن‌عربی و مکتب او، مانند نظریه انسان کامل، استفاده می‌کردند. [۶]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۶۶.
با این حال بر لزوم پیروی از شریعت نیز تأکید داشتند، ازینرو با صوفیانی که از نظر حاکمان محلی و عالمان دینی مرتد شناخته می‌شدند بشدت مقابله می‌کردند، چنانکه یکی از این صوفیان به نام سیتی‌جنار، که زندگی و سخنانش را شبیه حلاج دانسته‌اند، در ۹۲۲/ ۱۵۱۶ اعدام شد. تا قرن یازدهم نیز چند تن دیگر از این گروه صوفیان محکوم به مرگ شدند. [۷]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۷۱ـ۶۷۲.
۳ - مشهورترین نماینده قادریهاما مشهورترین نماینده سلسله قادریه و اندیشه وحدت وجود، در آسیای جنوب‌شرقی حمزه فَنْصوری (قرن دهم/ شانزدهم) است [۸]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۷۲.
که از پیشروان اشاعه تفکر اسلامی در این منطقه محسوب می‌شود. مرید او، شمس‌الدین سوماترانی (متوفی ۱۰۴۰)، نیز صاحب آثاری در کلام و عرفان بود. [۹]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۷۲ـ۶۷۳.
۴ - انتشار اندیشه وحدتمشابهتهای موجود میان اندیشه وحدت‌وجود، آیین هندو و بودا و تأثیر درازمدت این دو آیین در آسیای جنوب‌شرقی، سبب شد اندیشه وحدت‌وجود که بیشتر از طریق فنصوری و سوماترانی معرفی شده بود، بسرعت انتشار یابد. [۱۰]
نوئر، ص ۲۵.
[۱۱]
لاپیدوس، ج۱، ص ۲۴۸ـ۲۴۹.
[۱۲]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۱۶۸.
۵ - تاثیر صوفی مهم منطقهاز دیگر صوفیان مهم این منطقه، نورالدینِ رانیری (متوفی ۱۰۶۸) است. وی که از پیروان احمد سرهندی، صوفی اصلاح‌طلب هندی بود، حدود ۲۹ کتاب نوشت که بیشتر آنها در نفی تعالیم وحدت وجودی فنصوری و سوماترانی بود، آثار وی هنوز در مراکز دینی سنّتی مالزی تدریس می‌شود. [۱۳]
کنیش، ج۱، ص ۲۸۶ـ۲۸۷.
[۱۴]
اسماعیل حمید، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵.
رانیری در کتاب تبیان فی معرفه‌الادیان، ۷۲ گروه را خارج از اسلام دانسته است که پیروان فنصوری و سوماترانی از آن جمله‌اند. [۱۵]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۷۷.
وی که معتقد بود اندیشه وحدت‌وجود مردم را دچار سر در گمی و انحراف از اسلام کرده است، در دوره هفت ساله قضاوت و شیخ‌الاسلامی خود در زمان سلطان اسکندر دوم (۱۰۴۷ـ۱۰۵۱/ ۱۶۳۷ـ۱۶۴۱)، سلطان را واداشت نسبت به وحدت‌وجودیها شدت عمل نشان دهد و آنها را وادار به توبه کند. [۱۶]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۷۵.
رانیری بر هماهنگ ساختن شریعت و طریقت تأکید بسیار داشت. کتاب الصراط‌المستقیم او، اولین کتاب در‌باره مسائل فقهی در مالزی است. [۱۷]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۷۶.
وی با از دست دادن حمایت جانشینِ اسکندر دوم به هند رفت و چهارده سال بعد در هند وفات یافت. [۱۸]
مرل کالوین ریکلفس، تاریخ جدید اندونزی، ج۱، ص ۷۹.
۶ - اختلاف علما و صوفیاندر قرن یازدهم و دوازدهم، میان آن دسته از علمای دینی که با تکیه بر آثار غزالی مدافع سرسخت عرفان متشرعانه بودند و صوفیانی که می‌کوشیدند عقاید عرفانی اسلامی را با اندیشه‌ها و مناسک آیینهای هندو و بودا تلفیق کنند، بخصوص در‌باره وحدت‌وجود بحثهایی در گرفت که سبب ابهام و سردرگمی دینی مسلمانان مالایایی شد. [۱۹]
دایره‌المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج ۳، ص ۲۹ـ۳۰.
این موضوع توجه عالمان و صوفیان مکه و مدینه را نیز جلب کرد، چنانکه ابراهیم کورانی (متوفی ۱۱۰۲) با نوشتن کتابهایی سعی کرد به مشکلات دینی مردم در این باب پاسخ گوید. [۲۰]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۲.
۷ - صوفیان اصلاحطلببه نظر می‌رسد که در اواخر قرن یازدهم، اصلاح دینی و مبارزه با آنچه از نظر عالمان دینی در تعالیم صوفیان بدعت شمرده می‌شد، از طریق عالمان و صوفیانی مانند احمد قُشاشی (متوفی ۱۰۷۱)، ابراهیم کورانی و عبدالکریم سمّان (متوفی ۱۱۸۹) که در مدارس دینی مکه و مدینه تحصیل و تدریس کرده بودند، به آسیای جنوب‌شرقی راه یافت. اصولاً همه مبلّغان سلسله‌های صوفیه در این منطقه، در مدارس دینی مکه و مدینه درس خوانده بودند؛ حتی شطاریه و نقشبندیه نیز مستقیماً از هند به این مناطق نرسیدند بلکه از حرمَین شریفَین (مکه و مدینه) به آنجا راه یافتند. [۲۱]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۱۷۱ـ۱۷۲.
[۲۲]
کنیش، ج۱، ص ۲۸۷.
[۲۳]
بروئینسن، ج۱، ص ۷۰۶.
از جمله عبدالرئوف سینکیلی (متوفی ۱۱۰۴/ ۱۱۰۵) که در آچه متولد شد و سپس به حجاز رفت. در آنجا به‌واسطه کورانی از تعالیم احمد قشاشی که از مشایخ شطاریه ـ قادریه بود، بهره‌مند شد. [۲۴]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص۶۷۸.
[۲۵]
کنیش، ج۱، ص ۲۸۷.
سینکیلی قرآن و تفسیر بیضاوی را به زبان مالایی ترجمه کرد. تألیفاتی در فقه شافعی نیز از او به‌جا مانده است. [۲۶]
د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل "Indonesia .IV".
[۲۷]
کنیش، ج۱، ص ۲۸۷.
عمده‌المحتاجین، رساله معروف سینکیلی در عرفان، شامل آداب طریقت از جمله در‌باره برگزاری جلسات ذکر و مناجات است. مخالفت وی با ابن‌عربی کمتر از رانیری بود و حتی نظریه مراتب هفت‌گانه وجود و انسان کاملِ ابن‌عربی را در آثار خود منعکس کرده است. [۲۸]
کنیش، ج۱، ص ۲۸۷.
سینکیلی با اعتقاد به اینکه خداوند از نور محمد، صلی‌اللّه‌علیه‌وآله، اعیان ثابته و از اعیان ثابته جهان (اعیان خارجیه) را آفرید و اعیان خارجیه از خدا متمایزند، سعی داشت میان خدا و خلق تمایز قائل شود. [۲۹]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۱۷۴.
هدف اصلی او هماهنگ کردن شریعت و طریقت (تصوف) بود و تعالیم شطاریه را مطابق با شریعت می‌دانست. [۳۰]
اسماعیل حمید، ج۱، ص ۲۵۱.
۷.۱ - شیخ یوسفیکی دیگر از صوفیان اصلاح‌طلب که شاگرد کورانی نیز بود، محمدیوسف‌بن عبداللّه خلوتی مَقاصِری (متوفی ۱۰۳۷) مشهور به شیخ‌یوسف است. [۳۱]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۸۱.
او تصوف را ایمان خالص به یگانگی خداوند می‌دانست. به نظر شیخ‌یوسف وجود خدا حقیقی و وجود مخلوقات مجازی است و به‌زعم او، این عقیده مشکلات وحدت وجود را حل می‌کند. [۳۲]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۸۱.
شیخ‌یوسف طریقت خود را، که تلفیقی از تعلیمات نقشبندیه و خلوتیه بود، طریقت محمدیه یا احمدیه می‌خواند. [۳۳]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۸۱.
[۳۴]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۱۷۴.
۷.۲ - عبدالصمد پالیمبانییکی دیگر از تربیت‌یافتگان مدینه، عبدالصمد پالیمبانی (متوفی ۱۲۰۳) است که از نمایندگان تصوف غزالی بود و در هدایه‌السالکین و سِیرالسالکین، از آثار غزالی بسیار اقتباس کرده است. وی و شاگردانش تلفیقی از تعالیم سمّانیه (شاخه‌ای از خلوتیه)، خلوتیه، نقشبندیه و قادریه را در آسیای جنوب‌شرقی گسترش دادند و هدف اصلی آنها هماهنگ کردن طریقت با شریعت بود. [۳۵]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۸۲ـ۶۸۳.
[۳۶]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۱۷۶.
۸ - شورش علیه استعمارگراندر قرن سیزدهم برخی سلسله‌های صوفیانه مانند سمانیه، قادریه، نقشبندیه و گاه شطاریه، سازمانها و تشکیلاتی برای شورش علیه استعمارگران تدارک می‌دیدند، ازینرو در دوران استعمار هلند این سلسله‌ها مورد تهدید و ارعاب قرار گرفتند. بتدریج با رشد جریانات ملی‌گرایانه در آغاز قرن چهاردهم، شورشهای ضداستعماری صوفیه رو به افول نهاد و سلسله‌های صوفیانه موردحمله جریانات اصلاح‌طلب اسلامی قرار گرفتند. [۳۷]
کنیش، ج۱، ص ۲۸۸.
[۳۸]
بروئینسن، ج۱، ص ۷۰۹.
این جریانات بیشتر تحت‌تأثیر عقاید اصلاح‌طلبانه مصر بودند و از آرای شیخ‌محمد عبده و رشیدرضا الهام می‌گرفتند [۳۹]
نوئر، ص ۳۶۲ـ۳۶۳.
البته برخی شاخه‌های صوفیه، مانند خالدیه (از شاخه‌های نقشبندیه) که از اوایل قرن چهاردهم در این منطقه گسترش بسیار یافته، با گرایشهای متشرعانه خود تا حدی با جریانات اصلاح‌طلب همراه شده‌اند. [۴۰]
بالدیک، ج۱، ص ۱۶۳.
در این قرن طریقه تِجانیه از شمال افریقا به آسیای جنوب‌شرقی وارد شد. برخی ادعاهای بنیانگذار آن، از جمله اینکه طریقتش را مستقیماً و بی‌واسطه به پیامبر می‌رساند، با مخالفت صوفیان و اصلاح‌طلبان مواجه شد، ولی علی‌رغم این مخالفتها توانست گسترش یابد و حتی از فقها تأیید رسمی دریافت کند. [۴۱]
بالدیک، ج۱، ص ۱۶۳.
[۴۲]
بروئینسن، ج۱، ص ۷۲۸.
۹ - موجبات تضعیف تصوفدر قرن چهاردهم/ بیستم، پیروان بعضی از سلسله‌ها با انجام دادن کارهایی از قبیل فروکردن میخ و میله‌های آهنی در قفسه‌سینه و نواختن طبل در ملأعام و رفتن به زیارت اولیا و تقدیم هدایا به زیارتگاهها، که به نظر اصلاح‌طلبان شرک محسوب می‌شود، موجب تضعیف تصوف در این منطقه شدند [۴۳]
بالدیک، ج۱، ص ۱۶۴.
[۴۴]
نوئر، ص ۳۶۷.
[۴۵]
نوئر، ص۳۷۰ـ۳۷۱.
امروزه بعضی از سلسله‌ها خود را با نیازهای روز همراه ساخته‌اند و مهمترین کارکرد آنها استفاده از تعلیمات عرفانی برای ترک اعتیاد و درمان بیماریهای روانی است. [۴۶]
کنیش، ج۱، ص ۲۸۸.
۱۰ - موفقیت تصوفِ منطبق با شریعتتا به امروز، تصوفِ منطبق با شریعت در آسیای جنوب‌شرقی موفقتر بوده و آثار رانیری و سینکیلی رواج بیشتری داشته و معمولاً عالمان دینی نیز طرفدار تصوف جنید، قشیری و غزالی بوده‌اند. بعلاوه، تقریباً از ابتدای گسترش تصوف در این منطقه تاکنون، فقهای آن، خود از صوفیه بوده‌اند، ازینرو مخالفتی با تصوفِ سازگار با شریعت ندارند. [۴۷]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۸۲ـ۶۸۳.
[۴۸]
عظیمردی آزرا، ج۱، ص ۶۸۵ـ۶۸۶.
امروزه گرایش به تصوف در میان مقامات بالای دولتی، روشنفکران، علمای دینی و حتی اصلاح‌طلبان وجود دارد [۴۹]
بروئینسن، ج۱، ص ۷۱۸ـ۷۱۹.
[۵۰]
بروئینسن، ج۱، ص ۷۲۸.
[۵۱]
نوئر، ص ۲۵، پانویس۲۰.
[۵۲]
محمدرضا مظفری، اندونزی، ج۱، ص ۳۲.
۱۱ - فهرست منابع(۱) مرل كالوین ریكلفس، تاریخ جدید اندونزی، ترجمه عبدالعظیم هاشمی‌نیك، تهران ۱۳۷۰ ش. (۲) محمدرضا مظفری، اندونزی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۴ ش. (۳) دلیارنوئر، نهضتهای نوین اسلامی در اندونزی، ترجمه ایرج رزاقی و محمدمهدی حیدرپور، مشهد ۱۳۷۰ ش. (۴) Azyumardi Azra, "Education, law, mysticism: constructing social realities", in Islamic civilization in the Malay world , ed. Mohd. Taib Osman, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, ۱۹۹۷; (۵) idem, "Opposition to Sufism in the East Indies in the seventeenth and eighteenth centuries", in Islamic mysticism contested: thirteen centuries of controversies and polemics , ed. Frederick de Jong and Bernd Radtke, Leiden: Brill, ۱۹۹۹; (۶) Julian Baldick, Mystical Islam and introduction of Sufism , London ۲۰۰۰; Martin van Bruinessen, "Controversies and polemics involving the Sufi orders in twentieth-century Indonesia", (۷) in Islamic mysticism contested , ibid; (۸) Sven Cederroth, "Indonesia and Malaysia", in Islam outside the Arab world , ed. David Westerlund and Ingvar Svanberg, Richmond: Curzon, ۱۹۹۹; (۹) EI ۲, s.v. "Indonesia. IV: History. a: Islamic period" (by S.M.N. A l-Attas); (۱۰) Ismail Hamid, "Kitab Jawi : intellectualizing literary tradition" , in Islamic civilization in the Malay world , ibid; (۱۱) Alexander Knysh, Islmic mysticism: a short history , Leiden ۲۰۰۰; (۱۲) Ira M. Lapidus, A history of Islamic societies , Cambridge ۱۹۹۱; (۱۳) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York ۱۹۹۵, s.v. "Malay and Indonesian literature" (by Hendrik M.J. Maier). ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف در جنوب شرقی آسیا»، شماره۵۰۳۱. |